015 yılında TÜBİTAK 1001 projesi olarak başladığımız 115K608 no’lu “Osmanlı Kültür Tarihinde Servet-i Fünûn Dergisi” adlı çalışmada yola çıkış noktamız modern Türk edebiyatı tarihinin dönüm noktalarından biri olan Servet-i Fünûn dönemi ve edebiyatı hakkında edebiyat tarihlerinde yer alan yaygın ve yerleşik kanıları sorgulamaktı. Köksüzlük, yüzeysellik, toplumdan kopukluk, bireycilik ve aşırı batıcılık gibi çok genel yargılara indirgenmiş değerlendirmelerin dönemin edebî eserlerindeki karşılığını sorunsallaştırırken bir yandan da edebiyatta yenilik taraftarlarının çatısı altında toplandığı sıklıkla vurgulanan Servet-i Fünûn dergisini incelemek bu sorgulamanın kaçınılmaz bir gereğiydi. Dönemin önde gelen yazar ve şairlerinin eserlerinde ortaya koydukları dünya, yukarıda ifade edilen genelgeçer yargılarla kavranamayacak kadar karmaşıktı.

Romanlar, 19. yüzyıl sonunda Osmanlı’da modernlik deneyiminin tezahürü olan bir modern bireylik halini; arzu eden, arzularının peşinden giden fail karakterlerin arayışını, modern bir kente dönüşen İstanbul’da modernliğin beraberinde getirdiği bakış, duyuş ve deneyimlerle birlikte anlatırken şiirler dilin imkânlarını kullanarak şairin bireyselliğinden doğan biricik duygulanımlarını yeni imgelerle telaffuz edebilmenin arayışı içindeydi. 19. yüzyılın bu son çeyreğinde imparatorluğun başkentinde biçimlenen bu edebiyatın içine kapalı bir kaçış edebiyatı değil, Osmanlı modernlik deneyiminin tezahürlerine ve dünyaya çoktan açılmış, çağdaşları Avrupalı yazar ve şairlerle temas eden, etkileşen bir edebiyat olduğu rahatlıkla söylenebilirdi.

Dönemin edebî ürünleriyle iç içe geçen, modernlik deneyiminin açık seçik tezahür ettiği diğer mecra ise Mirsad, Malumat, Mekteb, Maarif, Tarik, Servet-i Fünûn gibi aynı sırada çıkan süreli yayınlardı. Bu yayınlar arasında Servet-i Fünûn edebiyatı ile ilişkisi ısrarla vurgulanan, Servet-i Fünûn dönemi yazar ve şairlerinin parçası olduğu Servet-i Fünûn dergisini işte bu çerçevede incelemeye başladık.

Servet-i Fünûn dergisinin Edebiyat-ı Cedidecilere eşlik eden altı yıllık yayınını merkeze alan bu proje kapsamında derginin daha önce de üzerinde çalışılmış olan edebî üretiminden ziyade, fenden toplumsal meselelere yayımlanan tüm yazılara, yayın politikasına bakarak imparatorluğun modernlik deneyiminin tezahürlerini geniş kapsamlı biçimde ele almaya çalıştık. Bu çerçevede Servet-i Fünûn dergisinin Tevfik Fikret’in derginin edebiyat kısmının başına geçtiği 256. sayısı (1896) ile derginin kapanmasına neden olan Hüseyin Cahit’in Fransızcadan tercüme ettiği “Edebiyat ve Hukuk” makalesinin içinde yer aldığı 553. sayısı (1901) arasındaki neşriyatına odaklanarak, dergiye dair bütünlüklü bir analiz önermeyi ve böylelikle de dergiyi asır sonu Osmanlı kültür tarihi içinde konumlandırmayı amaçladık.

1896-1901 yılları arasında yayımlanan 297 sayının beş ana kategoride tasnif edilerek internet ortamında bir veri tabanına aktarılması, bu veri tabanında gerek kategori ve alt kategorilerle dergideki tüm yazılı ve görsel malzemenin görünür, incelenebilir ve çözümlenebilir hale gelmesi hedeflendi. 

Şu anda incelemekte olduğunuz bu veri tabanı derginin 1896-1901 yılları arasında yayımlanan sayılarının sayfa sayfa incelenmesinden oluştu. Sayfa sayfa metinlerin hangi kategori ya da kategorilerin altına girdiğinin ve hangi mesele ya da meselelere eğildiklerinin saptandığı bu dijital ortam, dergiyi hem sayfa sayfa hem sayı sayı hem de edebiyat, fen, içtimaiye benzeri başlıklar altında görmeyi sağlarken, etiketler (anahtar kelimeler) yardımıyla benzer meselelere eğilen metinleri de bir arada değerlendirmeyi mümkün kıldı.

Proje veri tabanının tamamlanmasının ardından her kategoriye dahil edilen malzemeden örneklerin yakın okumalarıyla gerçekleştirilen söylem analizi sayesinde dergide tezahür eden modernlik deneyimi üzerinden 19. yüzyıl sonunda İmparatorluğun modernlikle, kendi coğrafyasıyla ve dünyayla nasıl ilişkilendiği, nasıl bir kimlik algısını biçimlendirdiği ortaya konmaya çalışıldı.

Bir 1001 projesi olarak bu çalışmayı kabul eden ve destekleyen TÜBİTAK’a, çalışma boyunca yol gösterici önerileriyle yardımlarını esirgemeyen projemiz hakemlerine ve proje uzmanımıza teşekkür ederiz. Ayrıca Servet-i Fünûn sayılarını dijital ortama aktararak kullanıma açan Milli Kütüphane’ye, orijinal nüshalara ulaşmamıza imkân veren Boğaziçi Üniversitesi Abdullah Kuran Kütüphanesi’ne ve Boğaziçi Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümüne de minnet borçluyuz.